"Uliczka żydowska w Lipnie" ocalona

Odnalezione w Stanach Zjednoczonych dwa rysunki Adolfa Kozarskiego, lipnowskiego nauczyciela rysunku i słynnego polskiego artysty, wróciły na początku listopada do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Jest wśród nich "Uliczka żydowska w Lipnie" i "Widok części Zagórowa od północy".

– Ktoś mógłby powiedzieć, że to tylko dwa niewielkie rysunki, jednak dla nas ich powrót do macierzystych zbiorów jest bardzo ważny i stanowi ogromną wartość, ponieważ w ten sposób, krok po kroku odbudowujemy przedwojenne kolekcje polskich muzeów – mówi Piotr Gliński, minister kultury i dziedzictwa narodowego.

Rysunki zaginęły w czasie II wojny światowej, bo to Polska właśnie utraciła w wyniku wojny najwięcej ze swego dziedzictwa materialnego. Straty wojenne w polskich kolekcjach kościelnych, politycznych, prywatnych, szacuje się na ponad 516 tysięcy dzieł sztuki. Ocenia się, że z polskich muzeów zniknęła ponad połowa zbiorów. Rozpoczęta tuż po wojnie akcja rewindykacyjna doprowadziła do odzyskania części zagrabionych zabytków, ale niestety została ona zakończona już w latach '50 i od tamtej pory, do początku lat '90 XX wieku restytucja nie była częścią oficjalnej polityki państwa polskiego.

– Dopiero zmiany ustrojowe umożliwiły ponowne zajęcie się tematem – mówi minister Piotr Gliński. – Aby znaleźć i odzyskać zaginione dzieła, współpracujemy z antykwariuszami, muzealnikami, organami ścigania w kraju i za granicą. Dzięki współpracy z amerykańskimi służbami śledczymi udało się nam w ostatnich latach odzyskać dla Muzeum Narodowego w Warszawie takie dzieła sztuki jak: "Portret damy", "Portret młodego mężczyzny".

Prowadzona przez ministerstwo kultury pod kierunkiem Piotra Glińskiego baza strat wojennych zawiera obecnie 64 tysiące rekordów i wciąż jest aktualizowana. Państwo polskie nie ustaje w poszukiwaniu utraconych dóbr kultury mimo, że od zakończenia II wojny światowej minęło prawie 80 lat. Dzięki pracy ministerstwa w ostatnich latach do macierzystych zbiorów powróciło ponad 500 cennych dzieł sztuki. W toku jest ponad 80 spraw restytucyjnych w Polsce i na świecie.

Rysunki Adolfa Kozarskiego "Widok części Zagórowa od północy" i istotna dla nas "Uliczka żydowska w Lipnie" udało się odnaleźć i odzyskać dzięki niezwykle owocnej współpracy ministerstwa z fundacją The Monuments Men. Dzieła te zostały zakupione do kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie w 1925 roku od Stanisława Dybowskiego jako część zespołu 21 prac. W muzeum zachowała się archiwalna dokumentacja poświadczająca ich zakup i ewidencję. W czasie II wojny światowej trzy dzieła z posiadanych 21 zaginęły. W 2019 roku na terenie Stanów Zjednoczonych fundacja The Monuments Men odnalazła dwa rysunki Kozarskiego. Znajdowały się one w posiadaniu rodziny zmarłego oficera armii amerykańskiej, który przywiózł je do domu jako pamiątkę wojennych doświadczeń i służby wojskowej w Europie. Odnalezione rysunki zostały zidentyfikowane przez pracowników Muzeum Narodowego w Warszawie jako straty wojenne tej instytucji.

3 listopada 2021 roku w Konsulacie Generalnym RP w Nowym Jorku odbyło się uroczyste przekazanie odzyskanych rysunków stronie polskiej reprezentowanej przez pracowników polskiego ministerstwa kultury i Muzeum Narodowego w Warszawie. 8 listopada 2021 roku natomiast rysunki Adolfa Kozarskiego oficjalnie przekazane zostały do macierzystych zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, w obecności ministra Piotra Glińskiego.

Dwa cenne rysunki zaprezentowano w Muzeum Narodowym w Warszawie obok wybranych prac Adolfa Kozarskiego, jakimi dysponuje placówka kultury. Warto przypomnieć, że obecnie Muzeum Narodowe w Warszawie posiada w swoich zbiorach około 30 prac tego twórcy, większość z nich przechowywana jest w gabinecie rycin i rysunków. Są to głównie widoki miast i pejzaże.

Adolf Kozarski był polskim rysownikiem, malarzem i litografem. Uczył się w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych między innymi u Ksawerego Kaniewskiego czy Marcina Zaleskiego. Pracował jako nauczyciel rysunku w szkołach w Lipnie, Siedlcach czy Płocku, Skierniewicach i Łowiczu. Wykonywał ilustracje do poczytnych czasopism, tkj. "Kłosy" i "Tygodnik ilustrowany". W jego twórczości przeważają pejzaże i widoki miast z różnych części Polski, w tym Lipna. Dzieła Kozarskiego wpisują się w popularny w drugiej połowie XIX wieku nurt fascynacji rodzimym krajobrazem postrzeganym zarówno w kategoriach studiów natury, jak i dokumentacji zabytków. Prace Adolfa Kozarskiego odznaczają się i wyróżniają dokumentacyjną wiernością.

Fundacja The Monuments Men w prywatnych amerykańskich kolekcjach wciąż znajduje dzieła sztuki, które w czasie II wojny światowej przywozili wracający z wojny żołnierze, traktując jako pamiątki. Fundacja popularyzuje w USA wiedzę na temat hitlerowskiej grabieży dzieł sztuki w czasie II wojny światowej.

Słynną "Uliczkę żydowską w Lipnie" można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Lidia Jagielska, fot. MKiDN